Φωτογράμματα, μια δημιουργική φωτογραφική τεχνική από το 1717 μέχρι σήμερα

Φωτογράμματα ονομάζονται φωτογραφίες που έχουν δημιουργηθεί χωρίς φωτογραφική μηχανή. Σε ένα φωτοευαίσθητο χαρτί τοποθετούμε διάφορα αντικείμενα (συνήθως τα ημιδιάφανα αντικείμενα δίνουν καλύτερα αποτελέσματα) και το εκθέτουμε στο φως. Η περιοχή του χαρτιού που δεν έχει επάνω αντικείμενα καίγεται και σκουραίνει ενώ η περιοχή που βρίσκονται τα αντικείμενα σχηματίζει τα περιγράμματα ή τα σχήματα των αντικειμένων, σκιές και παρασκιές που ανάλογα με την διαφάνεια ή την αδιαφάνεια τους δημιουργούν ενδιαφέρουσες αποτυπώσεις.

Από τα πρώτα φωτογράμματα του William Henry Fox Talbot που έχουν διασωθεί

Φωτογράμματα δημιουργήθηκαν από τις πρώτες μέρες της φωτογραφίας. Ο πρώτος που έγινε γνωστός ειδικά για τους πειραματισμούς του με τα φωτογράμματα, ήταν ο γερμανός καθηγητής Johann Heinrich Schulze το 1717, αν και οι εικόνες που σχημάτιζε στο εσωτερικό μπουκαλιών ήταν περισσότερο φωτοσκιαγραφήσεις.  Φωτογράμματα έκανε σίγουρα σε υλικά ποτισμένα με νιτρικό άργυρο ο πρωτοπόρος της φωτογραφίας Thomas Wedgwood (1771 – 1805) από το 1790 μέχρι τον θάνατο του το 1805. Ξέρουμε σίγουρα ότι τα δημιουργούσε αλλά δεν έχουν διασωθεί,  καθώς δεν είχε βρει τρόπο να τα στερεώσει. Δυστυχώς η ανακάλυψη της στερέωσης έγινε το 1819.

Άλλο ένα από τα πρώτα φωτογράμματα William Henry Fox Talbot

Ο επόμενος που δημιούργησε φωτογράμματα,  ήταν ένας από τους εφευρέτες της φωτογραφίας ο William Henry Fox Talbot (1800 – 1877), ήδη από τους πρώτους πειραματισμούς του το 1834 και μάλιστα είναι ο πρώτος που τα φωτογράμματα του σώζονται.  Αμέσως μετά τον Talbot  φωτογράμματα (κυρίως αντιγραφές  ή καλύτερα “φωτοτυπίες” των σημειώσεων του),  δημιούργησε ο νονός της φωτογραφίας ο Sir John Frederick William Herschel (1792-1871). Μάλιστα τα μπλε φωτογράμματα του τα δημιούργησε  με μια φωτογραφική μέθοδο που ανακάλυψε ο ίδιος την Κυανοτυπία. Αυτή την μέθοδο έδειξε στην φίλη του βοτανολόγο Anna Atkins (1799 –1871), που έτσι δημιούργησε το πρώτο βιβλίο με φωτογραφίες-φωτογράμματα  φυκιών το 1842.

Χαρακτηριστική Κυανοτυπία – Φωτόγραμμα της Anna Atkins

Για να φτάσουμε όμως τα φωτογράμματα να προταθούν σαν ξεχωριστή καλλιτεχνική φωτογραφική πρακτική έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια. Το 1918 ένας γερμανός ζωγράφος ο Christian Schad (1894–1982) δημιούργησε συνθέσεις ταπεινών αντικειμένων δημιουργώντας φωτογράμματα που τα άφηνε να εκτεθούν στο πρεβάζι του παραθύρου του. Μάλιστα στα φωτογράμματα που δημιούργησε πείραζε τα περιγράμματα τους για τα “απελευθερώσει από την σύμβαση του τετράγωνου κάδρου” όπως έλεγε. Τα φωτογράμματα του δημοσιεύθηκαν  πρώτη φορά τον Μάρτιο του 1920 στο περιοδικό Dadaphone και ονομάστηκαν “Schadographs” από τον Tristan Tzara.

Christian Schad “Schadograph” 1918

Από το 1921 αμέσως μετά από την άφιξη του στο Παρίσι ο φοβερός και τρομερός Emmanuel Radnitzky (1890–1976) που έμεινε γνωστός με το ψευδώνυμο Man Ray, παρουσιάζει φωτογράμματα που τα θεωρεί τα κατεξοχήν φωτογραφικά έργα του Ντανταϊσμού και μάλιστα τους δίνει και ένα δικό του όνομα, τα ονομάζει Rayographs (το μόνο σίγουρο είναι ότι ο Man Ray δεν ήταν καθόλου ταπεινός). Ο επόμενος που δημιουργεί φωτογράμματα και τα προτείνει σαν αυτόνομα καλλιτεχνικά έργα είναι ο καθηγητής της διάσημης σχολής Bauhaus, László Moholy-Nagy (1895–1946).

Χαρακτηριστικό φωτόγραμμα του Man Ray

Μετά από Man Ray και τον László Moholy-Nagy που θεωρούνται οι πραγματικά πρωτοπόροι στην δημιουργία φωτογραμμάτων σαν αυτόνομα πειραματικά καλλιτεχνικά έργα, η τεχνική των φωτογραμμάτων χρησιμοποιήθηκε από πολλούς καλλιτέχνες από άλλους χώρους και φωτογράφους για να δημιουργήσουν φωτογραφίες χωρίς φωτογραφική μηχανή και πριν τον πόλεμο την δεκαετία του 30′, αλλά και αμέσως μετά τον πόλεμο μέχρι και την δεκαετία του 60′. Μεγάλη δημοτικότητα απόκτησαν τα φωτογράμματα όπως και όλες οι εναλλακτικές τεχνικές του 19ου αιώνα την δεκαετία του 90′ και μετά και συνεχίζουν βέβαια και στην ψηφιακή εποχή να είναι δημοφιλή με την δημιουργία ψηφιακών φωτογραμμάτων που μάλιστα μπορούν και ευκολότερα να είναι έγχρωμα. Με τα ψηφιακά φωτογράμματα θα ασχοληθούμε σε επόμενο κεφάλαιο.

Χαρακτηριστικό φωτόγραμμα του László Moholy-Nagy

Ο Δημήτρης Ασιθιανάκης είναι φωτογράφος, δάσκαλος φωτογραφίας και πρόεδρος του Fotoart. Μπορείτε να τον βρείτε στο Facebook Dimitrios Asithianakis. Για τα μαθήματα του fotoart μπορείτε να ρωτήσετε  και στο τηλέφωνο 6944303397