Μερικές σκέψεις για τους φωτογραφικούς όρους κλείστρο και φωτοφράχτης

Πολλά χρόνια ήθελα να γράψω ένα τέτοιο άρθρο που να αφορά μια πολύ κοινή λέξη στην φωτογραφία, την λέξη κλείστρο,  που εμένα προσωπικά ποτέ δεν μου άρεσε. Οι περισσότεροι χρήστες της ελληνικής φωτογραφικής γλώσσας θεωρούν τον όρο κλείστρο σαν σωστή μετάφραση του αγγλικού όρου shutter και αυτόν χρησιμοποιούν και αναπαράγουν. Πιστεύω ότι η εκκίνηση του όρου πρέπει να έγινε από μετάφραση του γερμανικού όρου  verschlüsse (μιας και η γερμανική φωτογραφική βιομηχανία  τουλάχιστον προπολεμικά δημιουργούσε πρωτότυπους φωτογραφικούς όρους εκτός από προϊόντα).  Όμως αυτό είναι δουλειά των γλωσσολόγων και δεν έχω ούτε τις γνώσεις, ούτε και τα εργαλεία να δω πότε πρωτοεμφανίστηκε ο όρος αν μεταφράστηκε από τα γερμανικά στα αγγλικά ή το αντίθετο κ.λπ. Το ίδιο ισχύει βέβαια και για την εμφάνιση της ελληνικής μετάφρασης “κλείστρο” και των όρων όπως διαφραγματικό κλείστρο ή κλείστρο εστιακού επιπέδου που συνήθως χρησιμοποιούσαμε παλιότερα. Εγώ μόνο στην βιωματική σχέση μου με την ελληνική φωτογραφική γλώσσα μπορώ να στηριχτώ και για αυτό το λόγο θα μοιραστώ κάποιες σκέψεις μου μαζί σας και για να θέσω κάποια ερωτήματα στην ουσία στους ειδικούς που πιθανά να μας δώσουν κάποια στιγμή απαντήσεις.

Παλιός φωτοφράχτης μιας ταχύτητας του 1875

Όταν ξεκίνησα την ενασχόληση μου με την φωτογραφία ο όρος κλείστρο κυριαρχούσε. Είχαμε λοιπόν βασικά 2 τύπους κλείστρων. Τα κλείστρα διαφραγματικού επιπέδου. Για να καταλαβαινόμαστε τα κλείστρα που βρίσκονταν μέσα στους φακούς δίπλα στο διάφραγμα. Αυτά τα κλείστρα κυριαρχούσαν στις διοπτικές φωτογραφικές μηχανές  και στις φωτογραφικές μηχανές στο στούντιο που διέθεταν τέτοιους φακούς με τέτοια κλείστρα. Ο άλλος τύπος κλείστρου ήταν το κλείστρο εστιακού επιπέδου. Το κλείστρο δηλαδή που ανοιγόκλεινε ακριβώς μπροστά από το επίπεδο του φιλμ και τώρα του ψηφιακού αισθητήρα. Με μια βασική διαφορά. Τότε το κλείστρο εστιακού επιπέδου πήγαινε μαζί με έναν μηχανισμό που “όπλιζε” ξανά την φωτογραφική μηχανή για να είναι έτοιμη να τραβήξει και προωθούσε και το φιλμ στο επόμενο καρέ. Όταν μετά από λίγα μόλις χρόνια από το ξεκίνημα της ενασχόλησης μου με την φωτογραφία συνάντησα το ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου “Φωτοφράκτης” που είναι γραμμένο το 1960, αποφάσισα να χρησιμοποιώ την λέξη αυτή ή την λέξη “φωτοφράχτης” που έβγαινε καλύτερα μιας και η λέξη φράχτης ήταν μια λέξη που χρησιμοποιούσα στο από παιδί, αντί για την λέξη κλείστρο.

Διαφραγματικός φωτοφράχτης

Ο κυριότερος λόγος που έκανα αυτή την αλλαγή με επιμονή ήταν η απέχθεια μου για τα όπλα που πάντα μου τα θύμιζε η λέξη κλείστρο, όπως και η λέξη “οπλίζω” για την φωτογραφική μηχανή. Ποτέ δεν θεώρησα την φωτογραφική μηχανή σαν ένα όπλο. Η φωτογραφική μηχανή είναι ένα εργαλείο που με την βοήθεια του ο άνθρωπος παράγει τέχνη. Για αυτό για χρόνια και αργότερα που ξεκίνησα να διδάσκω φωτογραφία πάντα το κλείστρο και τα είδη του κλείστρου τα ανέφερα σαν φωτοφράχτες. Φωτοφράχτης διαφραγματικού επιπέδου, φωτοφράχτης εστιακού επιπέδου. Όλα τα χρόνια έβλεπα τον όρο αυτόν σιγά-σιγά να επικρατεί και ξαφνικά άρχισα να διαπιστώνω ότι ο όρος κλείστρο δυστυχώς επανακάμπτει και όλο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι τον χρησιμοποιούν για να περιγράψουν ένα μηχανισμό που καμία σχέση δεν έχει σχέση με αυτά που οι παλιότεροι φωτογράφοι θεωρούσαν ότι τους θύμιζαν κλείστρα πυροβόλων όπλων.

Φακός με φωτοφράχτη διαφραγματικού επιπέδου

Βέβαια έχω μια εξήγηση για αυτό αν και δεν μπορώ να είμαι βέβαιος.Πολλοί από τους συγγραφείς βιβλίων για την τεχνική της φωτογραφίας ήταν αξιωματικοί του στρατού οπότε αυτοί οι όροι τους ήταν πιο κοντινοί όταν προσπαθούσαν να δημιουργήσουν την ελληνική φωτογραφική γλώσσα μεταφράζοντας όρους από αγγλικά και γαλλικά  και γερμανικά φωτογραφικά βιβλία και από τα γερμανικά εγχειρίδια των φωτογραφικών μηχανών και των φακών. Ακόμη και αν δεχτώ ότι παλιά οι φωτοφράχτες θύμιζαν κλείστρα , στην ψηφιακή φωτογραφία ο μηχανισμός του φωτοφράχτη  δεν έχει καμία σχέση με κάτι τέτοιο. Πόσο μάλλον οι πιο πρόσφατοι ψηφιακοί φωτοφράχτες που απλά καθορίζουν τον χρόνο έκθεσης και δεν έχουν κανένα κινούμενο μηχανισμό. Παρόλα αυτά έχω δει να γράφουν για ψηφιακά κλείστρα, που ακούγεται γελοίο. Μου κάνει επίσης εντύπωση ότι κάποια λεξικά δεν αναφέρουν καθόλου στην λέξη κλείστρο την φωτογραφική χρήση και κάποια που την αναφέρουν το κάνουν λανθασμένα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην πύλη για την ελληνική γλώσσα αναφέρει την φωτογραφική χρήση του κλείστρου δεύτερη “2. εξάρτημα της φωτογραφικής μηχανής που, ανοιγοκλείνοντας, επιτρέπει στο φως να περάσει μέσα από το φακό και να επηρεάσει το φιλμ.”, η οποία εξήγηση είναι παλιά,  ισχύει μόνο για τους φωτοφράχτες διαφραγματικού επιπέδου. Στους φωτοφράχτες εστιακού επιπέδου το φως έχει ήδη περάσει από τον φακό. Νομίζω ότι η καλύτερη εξήγηση για οποιοδήποτε λεξικό για την λέξη κλείστρο ή φωτοφράχτης είναι :   “Μηχανισμός της φωτογραφικής μηχανής που ανοιγοκλείνοντας καθορίζει για πόσο χρόνο το φως θα επηρεάσει το φιλμ ή τον ψηφιακό αισθητήρα”

Φωτοφράχτης εστιακού επιπέδου

Μερικές φορές σκέφτομαι ότι τα πράγματα μπορεί να είναι πιο απλά και ότι επειδή ο όρος κλείστρο είναι πιο σύντομος,  για αυτό τον λόγο οι προσπάθειες αντικατάστασης του να μην πιάνουν τόπο. Αλλά τουλάχιστον εγώ θα προτιμώ για όσο μπορώ να επικοινωνήσω , να χρησιμοποιώ τον ποιητικότερο όρο  φωτοφράχτης (έχει και το φως μέσα) παρά τον όρο κλείστρο. Εσείς τι λέτε;

Ο Δημήτρης Ασιθιανάκης είναι φωτογράφος, δάσκαλος φωτογραφίας και πρόεδρος του Fotoart. Μπορείτε να τον βρείτε στο Facebook Dimitrios Asithianakis