Ζεν και η Τέχνη της Φωτογραφίας

Η Τέχνη της Φωτογραφίας και το Ζεν: Μια Σιωπηλή Συνομιλία με το Παρόν

Μια αχτίδα φωτός γλιστρά πάνω στο νερό. Ένα σύννεφο περνά, ρίχνοντας σκιά σε ένα βράχο. Μέσα στην πολυκοσμία και τον θόρυβο της πόλης ένας φωτογράφος στέκεται ακίνητος. Δεν κυνηγά τη στιγμή· της επιτρέπει να έρθει. Το κλικ της μηχανής δεν είναι ήχος κατάκτησης, αλλά ψίθυρος αποδοχής. Στη σιωπή, η εικόνα γεννιέται. Στην αναμονή, η στιγμή αποκαλύπτεται.

Η Σχέση Φωτογραφίας και Ζεν

Η φωτογραφία και το Ζεν, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνονται να ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους, συναντώνται σε ένα κοινό σημείο: τη βαθιά επίγνωση της στιγμής. Η τέχνη του να απαθανατίζεις μια εικόνα και η φιλοσοφία του να ζεις την παρούσα στιγμή μοιράζονται την ίδια εσωτερική αναζήτηση — την επαφή με το «τώρα».

Φωτογραφία Rinko Kawauchi

Στη φωτογραφία, η πράξη της φωτογραφικής λήψης δεν είναι απλώς τεχνική διαδικασία. Η φωτογραφική μηχανή γίνεται προέκταση της ματιάς, και η ματιά γίνεται αντανάκλαση του νου. Στο Ζεν, η παρατήρηση είναι πράξη επίγνωσης· το να κοιτάζεις ένα λουλούδι, ένα φύλλο που πέφτει ή ένα πρόσωπο, δεν σημαίνει απλώς να το βλέπεις, αλλά να το βιώνεις ολοκληρωτικά, χωρίς κριτική και χωρίς επιθυμία να το αλλάξεις. Ο φωτογράφος που προσεγγίζει τη δουλειά του με πνεύμα Ζεν δεν προσπαθεί να «πάρει» μια εικόνα, αλλά να «δεχθεί» τη στιγμή όπως του προσφέρεται.

Η τεχνική του Ζεν στη φωτογραφία εκφράζεται μέσα από την απλότητα. Στην αισθητική του Ζεν, η έννοια του wabi–sabi —η ομορφιά της ατέλειας και της παροδικότητας— βρίσκει ισχυρό παράλληλο στη φωτογραφία που αναδεικνύει το φευγαλέο. Ένα θολό περίγραμμα, το παιχνίδισμα του φωτός σε μια σταγόνα νερού, η σκιά που χάνεται καθώς ο ήλιος δύει· όλα αυτά είναι εκδηλώσεις μιας πραγματικότητας που υπάρχει μόνο για ένα δέκατο ίσως του δευτερόλεπτου, αλλά παραμένει αιώνια στην αποτυπωμένη στην φωτογραφία.

Φωτογραφία Minor White

Η Φωτογραφία – Διαλογισμός

Η διαδικασία της φωτογράφισης με πνεύμα Ζεν απαιτεί υπομονή και ακινησία. Σε μια εποχή που η φωτογραφία έχει γίνει γρήγορη και χωρίς περιορισμούς χάρη στα κινητά τηλέφωνα, το Ζεν μας υπενθυμίζει να σταματήσουμε. Να σταθούμε, να αναπνεύσουμε, να νιώσουμε το περιβάλλον. Όπως ο δάσκαλος Ζεν που κάθεται στη σιωπή του zazen, έτσι και ο φωτογράφος μπορεί να «κάθεται» στο τοπίο, περιμένοντας να του μιλήσει.

Υπάρχει επίσης μια διάσταση αυτογνωσίας. Η φωτογραφία στο πνεύμα του Ζεν δεν είναι μόνο η καταγραφή του εξωτερικού κόσμου, αλλά και ένας καθρέφτης του εσωτερικού. Η επιλογή του τι φωτογραφίζουμε, ο τρόπος που πλαισιώνουμε, το φως που αναζητούμε — όλα φανερώνουν την εσωτερική μας κατάσταση. Το κάδρο μπορεί να είναι ο χώρος όπου ο φωτογράφος συναντά τον εαυτό του.

Φωτογραφία  Michael Kenna

Φωτογράφοι που το έργο σους σχετίζεται με το Ζεν

Είναι πολλοί οι φωτογραφοι που είτε έχουν πει οι ίδιοι ότι τους έχουν επηρεάσει οι διδασκαλίες του ζεν βουδισμού ή οι επηροές είναι εμφανείς στο έργο τους. Αναφέρω μερικές  χαρακτηριστικές περιπτώσεις

• Minor White   – Ένας από τους μεγάλους δασκάλους της φωτογραφίας και από τους πρώτους δυτικούς που το έργο του και η ζωή του επηρεάστηκε από τις αναζητήσεις του σε σχέση με τις ανατολικές φιλοσοφίες και για αυτό θεωρούσε την φωτογραφία προτίστως μέσο εσωτερικής αναζήτησης.
• Michael Kenna – Τα ασπρόμαυρα τοπία του αποπνέουν σιωπή και διαχρονικότητα. Με μινιμαλιστική αισθητική και χρήση του κενού χώρου, οι εικόνες του θυμίζουν οπτικούς διαλογισμούς. Βασικός παράγοντας στο έργο του οι μεγάλοι χρόνοι έκθεσης που από μόνοι τους είναι άσκηση στην υπομονή.
• Shoji Ueda – Συνδύαζε τοπία με σκηνοθετημένες φιγούρες, δημιουργώντας εικόνες που ισορροπούν μεταξύ πραγματικού και ονειρικού, με έντονη  λιτότητα που έχει τις ρίζες της και στο Ζεν.
• Rinko Kawauchi –  Σπουδαία γιαπωνέζα φωτογράφος που με ένα γαλήνιο ποιητικό φωτογραφικό ύφος αποτυπώνει την  καθημερινότητα, δίνοντας σημασία στις πιο μικρές, σχεδόν ασήμαντες λεπτομέρειες, όπως θα έκανε ένας δάσκαλος Ζεν.

Με αναζητήσεις στο διαδίκτυο θα βρείτε πάρα πολλούς και επίσης θα βρείτε και πολλά θεωρητικά κείμενα που αφορούν το ζεν την φωτογραφία και γενικότερα την τέχνη.

Φωτογραφία Δημήτρης Ασιθιανάκης

Το Μάθημα Φωτογραφίας του «Αφήνω»

Η σχέση φωτογραφίας και Ζεν μπορεί να διδάξει και κάτι ακόμη: το να αφήνουμε. Όπως ο μοναχός αφήνει πίσω του προσκολλήσεις, έτσι και ο φωτογράφος μπορεί να μάθει να μη δεσμεύεται από την ανάγκη για την «τέλεια» λήψη. Κάποιες στιγμές δεν είναι για να απαθανατιστούν, αλλά για να βιωθούν.

Την επόμενη φορά που θα κρατήσεις μια φωτογραφική μηχανή —είτε είναι μια ακριβή DSLR είτε το κινητό σου— κάνε ένα μικρό πείραμα: σταμάτα. Πάρε μια βαθιά ανάσα. Άκου τους ήχους γύρω σου, νιώσε τον αέρα στο δέρμα σου, δες πώς αλλάζει το φως.  Μην κυνηγήσεις το φως άστο να έρθει αυτό και να μπει στο κάδρο σου. Όταν πατήσεις το κουμπί, μην σκέφτεσαι αν η εικόνα θα είναι «τέλεια». Απλώς άφησε τη ματιά σου να συναντήσει τον κόσμο χωρίς φίλτρα. Εκεί, μέσα σε αυτή τη σιωπηλή ανταλλαγή, ίσως ανακαλύψεις πως η φωτογραφία δεν είναι απλώς μια τέχνη, αλλά και δρόμος προς μια πιο ουσιαστική και  πλήρη ζωή.

Ο Δημήτρης Ασιθιανάκης είναι φωτογράφος, δάσκαλος φωτογραφίας και πρόεδρος του Fotoart. Μπορείτε να τον βρείτε στο Facebook Dimitrios Asithianakis. Για τα μαθήματα του fotoart μπορείτε να ρωτήσετε  και στο τηλέφωνο 6944303397.