Φωτογραφία και Appropriation Art

Η appropriation art, ή αλλιώς τέχνη της οικειοποίησης, είναι μια καλλιτεχνική πρακτική κατά την οποία ο δημιουργός χρησιμοποιεί υπάρχοντα έργα — εικόνες, αντικείμενα, φωτογραφίες ή τμήματα άλλων έργων — και τα εντάσσει στο δικό του έργο τέχνης, προκειμένου να τους προσδώσει νέο νόημα. Στο πλαίσιο της φωτογραφίας, αυτό σημαίνει τη χρήση προϋπάρχοντων φωτογραφικών εικόνων (από τον Τύπο, τη διαφήμιση, την τέχνη, τα αρχεία ή το διαδίκτυο), οι οποίες ανασυντάσσονται, επαναπλαισιώνονται ή αναπαράγονται με σκοπό την κριτική, την ειρωνεία, τον σχολιασμό ή την αποδόμηση.

Η οικειοποίηση δεν είναι απλή αντιγραφή· είναι παρέμβαση: μια πράξη που αναδεικνύει τη δύναμη της εικόνας και της κουλτούρας της αναπαράστασης, ανατρέποντας ταυτόχρονα τις έννοιες της πρωτοτυπίας, της πνευματικής ιδιοκτησίας και του δημιουργού.

Φωτογραφία Barbara Kruger 

Dada, Σουρεαλισμός και Duchamp: Οι πρώτοι «οικειοποιητές»

Η στρατηγική της οικειοποίησης έχει ρίζες στο πρώιμο 20ό αιώνα, με τους ντανταϊστές και τους σουρεαλιστές να θέτουν τις πρώτες βάσεις για την αποδόμηση της αυθεντικότητας στην τέχνη. Οι καλλιτέχνες του Dada, όπως ο Marcel Duchamp, ανέτρεψαν ριζικά τις κυρίαρχες αντιλήψεις περί δημιουργίας, παρουσιάζοντας τα readymades – καθημερινά αντικείμενα που μετατράπηκαν σε έργα τέχνης μόνο και μόνο μέσα από την επιλογή και το πλαίσιο. Το έργο Fountain (1917), ένα ουρητήριο που υπέγραψε ως “R. Mutt”, είναι ένα από τα πιο εμβληματικά παραδείγματα αυτής της αντίληψης.

Παράλληλα, πολλοί καλλιτέχνες όπως ο Max Ernst και ο Man Ray από τους σουρεαλιστές αλλά και ο Rodchenko από τους Ρώσους   Κονστρουκτιβιστές, χρησιμοποίησαν το κολλάζ, τη φωτομοντάζ και τη φωτογραφία για να συνδυάσουν ασύνδετες εικόνες από εφημερίδες, διαφημίσεις και καρτ-ποστάλ, αναδεικνύοντας τον ρόλο του ασυνείδητου και της επιθυμίας, αλλά και της πολιτικής προπαγάνδας. Αυτές οι πρακτικές δεν ήταν απλώς αισθητικές, αλλά ριζοσπαστικές χειρονομίες που αμφισβητούσαν τις ιδεολογίες της αναπαράστασης, ειδικά της φωτογραφικής — θεμέλιο της appropriation art που ακολούθησε.

Φωτογραφία Sherrie Levine

Το θεωρητικό πλαίσιο της οικειοποίησης

Με την έλευση του μεταμοντερνισμού, η τέχνη της οικειοποίησης απέκτησε στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο. Θεωρητικοί όπως ο Roland Barthes στο δοκίμιο του Ο Θάνατος του Συγγραφέα και ο Michel Foucault με το Τι είναι συγγραφέας; υποστήριξαν ότι το νόημα δεν προέρχεται από τον δημιουργό αλλά από το πλαίσιο, τον αναγνώστη και τον πολιτισμικό λόγο.

Η Susan Sontag και ο John Berger μελέτησαν τη φωτογραφία ως πολιτισμικό φαινόμενο και όχι απλώς ως τεχνικό μέσο. Ο τρόπος που βλέπουμε, αναπαράγουμε και καταναλώνουμε εικόνες γίνεται πολιτική πράξη, και η οικειοποίηση της φωτογραφίας γίνεται όπλο ενάντια στον κυρίαρχο οπτικό λόγο.

Η appropriation art στη φωτογραφία είναι επομένως ένα εργαλείο κριτικής του βλέμματος, της εξουσίας, της αυθεντίας και της εμπορευματοποίησης της εικόνας. Μέσω της οικειοποίησης, η εικόνα αποσπάται από το αρχικό της πλαίσιο και αναδύεται σε νέα σημασιολογικά περιβάλλοντα.

Μερικοί καλλιτέχνες της τέχνης της οικειοποίησης στην φωτογραφία

Sherrie Levine

Με το έργο After Walker Evans (1981), η Levine φωτογράφησε ξανά τα έργα του διάσημου φωτογράφου Walker Evans, επαναφέροντάς τα ως δικά της. Η χειρονομία της δεν είναι απλώς πρόκληση· είναι φεμινιστικό σχόλιο πάνω στην ιστορία της τέχνης, στην αυθεντία του καλλιτέχνη και στον ανδρικό έλεγχο της αισθητικής παραγωγής.

Richard Prince

Ο Prince επαναφωτογράφισε εικόνες από διαφημίσεις, με πιο διάσημη τη σειρά Cowboys, στην οποία αποδομεί τον «μάτσο» μύθο του Αμερικανού καουμπόη που χρησιμοποίησε η Marlboro. Το έργο του θόλωσε τις γραμμές μεταξύ τέχνης και πνευματικών δικαιωμάτων, οδηγώντας σε δικαστικές διαμάχες που καθόρισαν τη νομική συζήτηση γύρω από την οικειοποίηση.

Barbara Kruger

Συνδυάζει φωτογραφίες μαζικής κουλτούρας με φράσεις σε έντονα, γραφιστικά κείμενα (π.χ. Your body is a battleground), θέτοντας ζητήματα φύλου, εξουσίας και καταναλωτισμού. Οι εικόνες της, παρμένες από περιοδικά, μετατρέπονται σε οπτικά συνθήματα.

Cindy Sherman

Η Sherman κατασκευάζει ψευδο-πορτρέτα, μεταμφιεσμένη σε γυναικείες φιγούρες που προέρχονται από ταινίες, διαφημίσεις ή πίνακες. Αν και οι φωτογραφίες της είναι “δικές της”, αποτελούν επανενσάρκωση πολιτισμικών στερεοτύπων, καθιστώντας την εργασία της μορφή εσωτερικής οικειοποίησης.

Φωτογραφία Robert Heinecken 

Robert Heinecken (1931-2006)

Ο Heinecken υπήρξε πρωτοπόρος στη χρήση φωτογραφικών εικόνων από μαζικά μέσα, τις οποίες αλλοίωνε ή ανασυνδύαζε για να αποκαλύψει τις ιδεολογίες που κρύβονται πίσω από την καθημερινή εικόνα. Στη σειρά Are You Rea (1964–68), χρησιμοποίησε φωτογραφίες από περιοδικά όπως το Life και το Time, τυπώνοντάς τες σε διαφανές χαρτί ώστε να υπέρθετον η μία πάνω στην άλλη, δημιουργώντας οπτικά και νοηματικά φαντάσματα της αμερικανικής κουλτούρας. Ο Heinecken θεωρείται προπομπός της appropriation art, επιδρώντας καθοριστικά στη μεταγενέστερη γενιά.

Jacqui Kenny

Η Jacqui Kenny, γνωστή και ως The Agoraphobic Traveller, δημιουργεί φωτογραφίες μέσω οικειοποίησης εικόνων από το Google Street View, επιλέγοντας και «καδράροντας» στιγμιότυπα από δρόμους και τοπία σε όλο τον κόσμο. Αν και δεν τραβάει η ίδια τις εικόνες, η προσεκτική της επιλογή και αισθητική ματιά μετατρέπουν το υλικό σε προσωπική, καλλιτεχνική αφήγηση. Το έργο της θέτει ερωτήματα για τη δημιουργία, την ιδιοκτησία και τη φωτογραφική πράξη στην ψηφιακή εποχή.

Οι Έλληνες φωτογράφοι

Υπάρχουν αρκετοί Έλληνες φωτογράφοι που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δημιουργούν ή έχουν δημιουργήσει στο παρελθόν έργα που εντάσσονται  στο πλαίσιο της τέχνης της οικειοποίησης στην τέχνη μέσω της φωτογραφίας, αλλά θεωρώ ότι αξίζει να τους αναφέρω σε επόμενη ανάρτηση

Φωτογραφία Richard Prince

Η τεχνητή νοημοσύνη (AI) ως νέα πρόκληση στην οικειοποίηση

Στη σημερινή εποχή, η τεχνητή νοημοσύνη εισέρχεται δυναμικά στο πεδίο της δημιουργίας εικόνων, φέρνοντας μαζί της νέες μορφές οικειοποίησης, συχνά χωρίς καν την ανθρώπινη πρόθεση. Τα ΑΙ μοντέλα παραγωγής εικόνας (όπως τα generative adversarial networks – GANs ή τα text-to-image συστήματα) εκπαιδεύονται σε τεράστιες βάσεις δεδομένων με προϋπάρχουσες φωτογραφίες — πολλές από τις οποίες προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα.

Αυτό εγείρει κρίσιμα ερωτήματα:

• Ποιος είναι ο δημιουργός μιας εικόνας που παράγεται από ένα ΑΙ;

• Είναι το αποτέλεσμα νέο έργο ή σύνθεση υπαρχόντων;

• Η τεχνητή νοημοσύνη λειτουργεί ως ουδέτερο εργαλείο ή ως ανώνυμος οικειοποιητής;

Η appropriation art, στη νέα της ψηφιακή μορφή, φαίνεται να επανέρχεται με άλλους όρους: όχι ως πράξη ενός καλλιτέχνη που σχολιάζει την κουλτούρα, αλλά ως αλγοριθμική συνάρτηση που παράγει εικόνες από ένα υπερ-σώμα οπτικής μνήμης. Αυτή η νέα συνθήκη μεταφέρει το ερώτημα της οικειοποίησης στο επίπεδο της μηχανής, της ηθικής της τεχνολογίας και της ευθύνης του δημιουργού στη μετά-AI εποχή.

Σαν ένας επίλογος και στην ουσία η αρχή μιας συζήτησης

Η appropriation art στη φωτογραφία είναι κάτι περισσότερο από καλλιτεχνική τεχνική — είναι εργαλείο στοχασμού, και προσπάθεια πολιτικής και αισθητικής ανατροπής. Ξεκινώντας από τον Duchamp και φτάνοντας μέχρι τα σημερινά ερωτήματα για την ΑΙ, η τέχνη της οικειοποίησης μάς καλεί να δούμε την εικόνα όχι ως αυθύπαρκτο αντικείμενο, αλλά ως κοινωνική και πολιτική πράξη.

Σε έναν κόσμο όπου οι εικόνες κυκλοφορούν ελεύθερα, η φωτογραφία —αυτή η κατεξοχήν αναπαραγώγιμη τέχνη— παραμένει στο κέντρο της συζήτησης για την ιδιοκτησία, τη σημασία και την εξουσία της αναπαράστασης. Η appropriation art, είτε μέσω του ανθρώπινου βλέμματος είτε μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, συνεχίζει να αποδομεί τα σύνορα μεταξύ πραγματικότητας και αναπαράστασης, πρωτοτύπου και αντιγράφου, δημιουργίας και μίμησης.

Ο Δημήτρης Ασιθιανάκης είναι φωτογράφος, δάσκαλος φωτογραφίας και πρόεδρος του Fotoart. Μπορείτε να τον βρείτε στο Facebook Dimitrios Asithianakis. Για τα μαθήματα του fotoart μπορείτε να ρωτήσετε  και στο τηλέφωνο 6944303397